De vraag: ‘Moet ik een dirigeerstok wel of niet gebruiken?’ is vooral bij dirigenten die relatief nieuw zijn in het vak een regelmatig terugkerend onderwerp.
Ontstaan en geschiedenis
Gedurende de Barok tot ver daarna werden muziekwerken niet gedirigeerd op de manier zoals wij het tegenwoordig kennen, maar door de ‘Maestro del cembalo’ geleid vanaf het klavecimbel. Toen gedurende de achttiende eeuw de centrale rol van het toetsenbord geleidelijk uit het orkest begon te verdwijnen, ging de leidende positie over op de concertmeester. Deze gaf tussen het spelen door dingen aan met behulp van zijn strijkstok.
Pas bij het toenemen van de complexiteit van muziekwerken – bijvoorbeeld de symfonieën van Beethoven – werd de rol van een aparte dirigent noodzakelijk. De positie van de concertmeester werd verplaatst naar de ‘bok’ vóór het orkest. Ook toen echter was het nog niet meteen gebruikelijk dat de dirigent ook daadwerkelijk het hele concert op de bok plaatsnaam. De strijkstok van de concertmeester is geleidelijk overgegaan in een wat hanteerbaardere dirigeerstok. De rol van de dirigent zoals we die tegenwoordig kennen bestaat overigens pas sinds de romantiek. Toen ontstond ook geleidelijk het vak van dirigent als beroep.
Gebruik
Een concertmeester die tijdens het spelen tegelijkertijd in actie moet komen om het orkest te leiden, zal bijna vanzelf met zijn strijkstok gaan zwaaien. Vandaar dat het niet vreemd is dat de eerste ‘echte’ dirigenten een stok in hun hand namen. Daardoor is het gebruik van een dirigeerstok in ieder geval ook een kwestie van traditie. Zijn er nog andere redenen om wel of niet voor een dirigeerstok te kiezen? Eigenlijk komt het neer op de vraag of door het gebruik van een dirigeerstok het muzikale resultaat beter wordt. Deze vraag kan niet met een eenvoudig ja of nee beantwoord worden. Een dirigeerstok kán namelijk voordelen hebben, maar dat hóeft niet. Van de andere kant kán met de handen dirigeren voordelen hebben, maar ook dat hoeft niet.
Een dirigeerstok is over het algemeen een goed zichtbaar object en kan daardoor een goed hulpmiddel zijn tijdens het dirigeren. Maar is het noodzakelijk? Nee. Dat antwoord kunnen we gemakkelijk geven omdat er tegenwoordig een toenemend aantal orkestdirigenten zijn die geen stok gebruiken en tot uitstekende resultaten komen. Ik noem met opzet ‘orkestdirigenten’ omdat koordirigenten over het algemeen niet met een dirigeerstok werken (ze komen niet voort uit de traditie van de dirigerende concertmeester – zie boven). Vooral bij het dirigeren van kamerkoren is dit gezien de kleine groepsgrootte eigenlijk ook overbodig.
Dirigeerstok of niet?
Dat antwoord moet iedere orkestdirigent zelf proberen te vinden. Houdt er echter rekening mee dat de dirigeertechniek met of zonder dirigeerstok wijzigt en probeer voor één oplossing te kiezen.
Helaas zijn er wel eens dirigenten te zien die een dirigeerstok gebruiken en tijdens de langzaam-zangerige fragmenten de stok quasi nonchalant wegdraaien en ‘gevoelig’ met hun handen gaan dirigeren. Ondanks voorbeelden van enkele beroemde dirigenten, is het niet aan te raden voor (beginnende) dirigenten. Dirigeren gaat in dat geval overeenkomsten vertonen met een kermisattractie, waarbij het uiterlijk vertoon van de betreffende dirigent voorop lijkt te staan. Net zo min aan te raden is overigens het dirigeren met potloden, stemvorken, of stokjes van 10 centimeter.
© kleine steentjes muziektrainingen – www.kleinesteentjes.nl